Ünlü Daralması

Sözcüğün sonunda a veya e sesi olan sözcüklere şimdiki zaman eki (-yor) getirildiğinde veya kaynaştırma ünsüzünün (-y) etkisiyle a, e geniş ünlüleleri ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşür ve bu ses olayına ünlü daralması denir.

Değişim

• a, e → ı, i, u, ü

Örnek(ler)

• söyle – yor → söylüyor
• dile – yor → diliyor
• kutla – yor → kutluyor
• gözle – yor → gözlüyor
• sev – yor → seviyor
• bak – yor → bakıyor
• sakla – yor → saklıyor
• anla – yor → anlıyor
• yaşa – yor → yaşıyor
• ara – yor → arıyor
• kana – yor → kanıyor
• tuzla – yor → tuzluyor
• yakala – yor → yakalıyor
• düşle – yor → düşlüyor
• anlama – yor → anlamıyor
• seçme – yor → seçmiyor
• temizle – yor → temizliyor

-y kaynaştırma ünsüzünden önce gelen a ve e ünlüleri bazen daralır

• ye – y – ecek → yiyecek
• ye – y – elim → yiyelim
• ye – y – ince → yiyince
• de – y – ecek → diyecek
• ne – y – e → niye
• de – y – or → diyor
• de – y – e → diye
• de – y – en → diyen
• de – y – e – lim → diyelim
• ye – y – en → yiyen

-y kaynaştırma ünsüzü her zaman ünlü daralmasına sebep olmaz

• anla – y – ınca → anlayınca

Dikkat: deyince ve deyip kelimelerinde ünlü daralması olmaz.

Yazım ve Söyleniş Farklılıkları

• bekleyecek (yazıyla) / bekliyecek (söyleniş)
• anlayınca (yazıyla) / anlıyınca (söyleniş)
• düzenleyecek (yazıyla) / düzenliyecek (söyleniş)
• dinleyelim (yazıyla) / dinliyelim (söyleniş)
• başlayacak (yazıyla) / başlıyacak (söyleniş)
• anlayamadım (yazıyla) / anlıyamadım (söyleniş)
• sevmeyeceğim (yazıyla) / sevmiyeceğim (söyleniş)

Not: Her kelime söylendiği gibi yazılmaz. Bazı kelimeler söylendiği gibi yazıldığında yazım yanlışı olur.

-ma / -me olumsuzluk eklerinde daralma olabilir

• kork – ma – yor → korkmuyor
• koş – ma – yor → koşmuyor
• gel – me – yor → gelmiyor

Çok heceli kelimelerde sadece söyleyişte daralma vardır

• atlayarak → atlıyarak
• başlayan → başlıyan
• yaşayacak → yaşıyacak
• atlamayalım → atlamıyalım
• gelmeyen → gelmiyen
• gizleyeli → gizliyeli

Dünya üzerinde yüzlerce dil kullanılmaktadır. Kullanılan dil sayısında fazlalık olması çeşitli kuralları beraberinde getirir. Her dilin kendine özgü çeşitli kuralları ve oluşumu vardır. Türkçe’nin zengin olması sebebiyle bazı kurallar ortaya çıkmıştır. Anlam bütünlüğünü korumak adına ve telaffuz düzeni için kurallar karşımıza çıkar. Aslında kurallar demek yerine ses olayları ve düzen demek daha doğru olacaktır. Zamanla dilin daha düzgün kullanımı için bazı ses olaylarına ihtiyaç doğmuştur. İhtiyacın haricinde kendiliğinden ses olaylarının çıktığı da görülmektedir. Doğru kullanım için ses olayları dilimizin temel taşlarından biridir. Bu nedenle kullanımına hassas şekilde yaklaşmak gerekir. Aksi halde dilde anlam bütünlüğü kaybolarak yanlış iletişim söz konusu olacaktır. Ses olaylarından biri de ünlü veya sesli daralması denilen olaydır. Yaygın şekilde kullanılan ve denk gelinen ses olaylarının başında gelir.

Ünlü daralması olayının görülmesi için ilk olarak kelimenin -a veya -e harfiyle bitmesi gerekir. Bu iki harften biriyle biten kelimelere -yor eki gelmesi halinde ünlü daralması olayı görülür. Şimdiki zaman eki olması nedeniyle -yor eki oldukça yaygın şekilde kullanılır. Geliyor, gidiyor, yapıyor, ediyor, veriyor, vuruyor, kırıyor, uçuyor, kesiyor, alıyor gibi her fiil sonunda kullanılan eklerdir. Bu nedenle gündelik yaşamımızın parçası olan -yor eki bazı durumlarda ünlü daralmasına sebep olur. Ünlü daralmasının yaygın olarak görülmesinin bir diğer nedeni -a veya -e harfi ile biten kelime sayısının fazla olmasıdır. İki harfin fazla kullanımı ve -yor ekinin şimdiki zaman olması nedeniyle sık sık kullanımı ünlü daralmasını tetikler. Bu nedenle ünlü daralması fazla miktarda rastlanan ses olaylarından biri haline gelmiştir.

Ünlü daralması ile ilgili daha iyi anlamak adına örnek vermek gerekecektir. Örnek verecek olursak “sakla” kelimesini baz alalım. Kelimeye -yor eki geldiğinde normal şartlarda “saklayor” olması gerekirken “saklıyor” şekline dönüşür. Burada olan olay ünlü daralması olarak geçer. Ünlü daralması adının ortaya çıkmasının belli bir nedeni vardır. Türkçe dilinde bilindiği üzere geniş ve dar ünlüler olarak kategoriler bulunur. Geniş ünlüler a, e, o, ö olarak karşımıza çıkar. Zaten hem yazılış şekilleri geniş hemde söylenme şekilleri geniş olarak yer alır. Aksi durumda ise ı, i, u, ü sesli harfleri dar ünlüler olarak yer alır. Söylenme şekilleri ve yazılış biçimi olarak dar olduklarını anlamak güç değildir. Pratik şekilde geniş ve dar ünlüler yazılış hallerine göre ayırt edilebilir.

Ünlü daralması ses olayında geniş ünlüler daralarak dar ünlü haline dönüşür. Bu nedenle ses olayı için ünlü daralması adı verilmektedir. Kelime sonunda bulunan geniş ünlü olan -a ve -e harfleri -yor eki aldığı taktirde dar ünlülere dönüşür. Örnek verecek olursak “kutla” kelimesine -yor eki geldiğinde “kutlayor” yerine “kutluyor” haline dönüşür. Ünlü daralması sonucunda -a harfi -u harfine dönüşmüştür. Aynı şekilde “saklıyor” örneğinde -a harfi yerine -ı harfi ortaya çıkmıştır. Bir başka örnekte “gözle” kelimesine -yor eki gelmesi halinde “gözleyor” yerine “gözlüyor” halinde bulunur. Kelimenin içerisinde yer alan -e harfi -ü harfine dönüşmüştür.

Ünlü daralması ses olayında -yor ekinin geldiği -ma ve -me ekleri daima daralır. Bilindiği üzere -me ve -ma olumsuzluk eki olarak karşımıza çıkar. Örnek vermek gerekirse “gel” kelimesi olumluyken “gelme” kelimesi olumsuz şekilde bulunur. Bu iki olumsuzluk ekinden sonra -yor gelmesi ünlü daralmasına sebebiyet verir. Olumsuzluk ekleri -a ve -e geniş ünlüleri ile bitmesi nedeniyle daralmaya zemin hazırlar. Basit örnek verecek olursak “koş” kelimesi olumsuzluk eki olan -ma eki aldığında “koşma” olur. Kelimeye -yor eki geldiğinde “koşmayor” yerine “koşmuyor” olarak dönüşür. Kelimede bulunan -a geniş ünlüsü -u dar ünlüsüne dönüşmektedir. Bu örneğin haricinde binlerce kelimede aynı durum yaygın şekilde görülmektedir. Bu nedenle yoğun şekilde ünlü daralması olayına rastlanır.

Kaynaştırma harfinin ünlü daralmasına bazı etkileri bulunur. Bilindiği üzere ünlü ile biten kelimelere ünlü ek gelmesi halinde kaynaştırma harfleri gelir. Yaşasın kelimesinin sessiz harfleri olan y, ş, s, n harfleri kaynaştırma harfleridir. Kaynaştırma harfinden önce gelen -a ve -e ünlüleri telaffuz sırasında daralmış şekilde söylenir. Ancak yazı esnasında daralmış şekilde kullanılmaz. Örnek vermek gerekirse “sakla” kelimesine -arak eki geldiğinde -y kaynaştırma harfi gelir ve “saklayarak” olur. Ancak telaffuz sırasında “saklıyarak” şeklinde söylenir. Yazılış bakımından ünlü daralması yapılmaz. Dikkat edilmesi gereken hususlardan biridir.