Ses Bilgisi

Ses bilgisi, bir dile ait seslerin veya harflerin sınıflandırılması, değişimi, gelişimi, özellikleri hakkında incelemeler yapan ve bu alanda bilgi veren dil bilimidir.

Yazının devamında ses bilgisi konusuna kısaca değindik. Daha detaylı anlatım ve daha fazla örnek için ayrıca bakabilirsiniz:

Ünlü Harfler

Ünlü harfler diğer adıyla sesli harfler dil, dudak ve boğaz tarafından herhangi bir engele takılmadan ağızdan çıkan konuşma sesleridir. Alfademizde 8 tane ünlü harf bulunur. Bunlar:

Ünlü Harfler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlülerin Sınıflandırılması

Ünlü harfler kendi içlerinde üç farklı şekilde sınıflandırılır. Dilin durumuna göre kalın ve ince, dudakların durumuna göre düz ve yuvarlak, ağız açıklığına göre dar ve geniş olarak sınıflara ayrılırlar.

Ünsüz Harfler

Ünsüzler dil, dudak ve gırtlak gibi ağızdan çıkmadan önce havanın engellendiği seslerdir. Alfabemizde 21 tane ünsüz harf bulunur. Bunlar:

Ünsüz Harfler: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Ünsüzlerin Sınıflandırılması

Ünsüz harfler kendi içlerinde üç farklı şekilde sınıflandırılır. Ses tellerinin durumuna göre sert ve yumuşak, boğumlanma noktalarına göre dudak, diş, damak ve gırtlak, ses yolunun durumuna göre sürekli ve süreksiz ünsüzler olarak sınıflandırılır.

Ses Düşmesi

Bir sözcüğe ek getirildikten sonra sözcüğün son hecesinde bulunan ünlü veya ünsüz bir harf düşüyorsa buna ses düşmesi denir. Ses düşmesi, sözcüğün durumuna göre ünlü ve ünsüz düşmesi olarak iki farklı şekilde gerçekleşir.

Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bir sözcüğe dar ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün ikinci hecesinde bulunan dar ünlü düşer ve bu ses olayına ünlü düşmesi denir. Ayrıca ünlü düşmesinden dolayı bir hece eksildiği için bu duruma hece düşmesi de denir.

Örnek(ler)

oğul – u → oğlu
boyun – u → boynu
omuz – u → omzu
ağız – ı → ağzı

Ünsüz Düşmesi

Türkçede -k ünsüzüyle biten bazı kelimeler -cık, -cik, -cuk, -cük, -l, -mse, -msa eklerini aldıklarında sözcüğün sonunda bulunan -k ünsüzü düşer ve bu ses olayına ünsüz düşmesi veya ses yitimi denir.

Örnek(ler)

ufak – cık → ufacık
küçük – cük → küçücük
büyük – cek → büyücek
çabuk – cak → çabucak

Ses Türemesi

Türkçede sözcükler pekiştirme, birleştirme veya belli ekler alması durumunda sözcüğe yeni bir ses eklenmesi olayına ses türemesi denir.

Ünlü Türemesi

Sözcüğün pekiştirme sırasında veya sözcüğe küçültme eki (-cık, -cik) getirildiği zaman bir ünlü harf oluşmasına ünlü türemesi veya ses artımı denir.

Örnek(ler)

Pekiştirme Sırasında

sap – a – sağlam → sapasağlam
güp – e – gündüz → güpegündüz

Küçültme Eki Geldiğinde

dar – cık → daracık
az – cık → azıcık

Ünsüz Türemesi

Sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde veya sözcük yardımcı fiille kullanıldığında sondaki ünsüz harften bir tane daha oluşmasına ünsüz türemesi denir.

Örnek(ler)

Yardımcı Fiille Kullanıldığında

af + etmek → affetmek
his + etmek → hissetmek

Ünlüyle Başlayan Bir Ek Getirildiğinde

şık – ı → şıkkı
sır – ı → sırrı

Ünlü Daralması

Sözcüğün sonunda a veya e sesi olan sözcüklere şimdiki zaman eki (-yor) getirildiğinde veya kaynaştırma ünsüzünün (-y) etkisiyle a, e geniş ünlüleleri ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşür ve bu ses olayına ünlü daralması denir.

Değişim

a, e → ı, i, u, ü

Örnek(ler)

söyle – yor → söylüyor
dile – yor → diliyor
kutla – yor → kutluyor
gözle – yor → gözlüyor

Ünsüz Yumuşaması

Sözcüğün sonunda p, ç, t, k sert ünsüzleri bulunan bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde sert ünsüz yumuşayarak b, c, d, g, ğ ünsüzlerine dönüşür ve bu ses olayına ünsüz yumuşaması denir.

Değişim

p → b
ç → c
t → d
k → g/ğ

Örnek(ler)

ağaç → ağaca
çok – u → çoğu
denk – im → dengim
çorap – ı → çorabı

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

Sözcüğün sonunda f, s, t, k, ç, ş, h, p sert ünsüzleri bulunan bir sözcüğe c, d, g yumuşak ünsüzleri ile başlayan bir ek getirildiğinde bu ünsüzler ç, t, k ünsüzlerine dönüşerek sertleşir ve bu ses olayına ünsüz benzeşmesi veya ünsüz sertleşmesi denir.

Değişim

c → ç
d → t
g → k

Örnek(ler):

kebap – cı → kebabçı
ulaş – dı → ulaştı
inat – cı → inatçı
Türk – ce → Türkçe

Küçük Ünlü Uyumu

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a, e, ı, i) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de düz ünlülerden biri; sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de a, e düz ünlülerinden veya u, ü yuvarlak ünlülerinden biri olmalıdır. Ünlüler arasındaki bu uyuma küçük ünlü uyumu veya düzlük-yuvarlaklık uyumu denir.

Değişim

a, e, ı, i → a, e, ı, i
o, ö, u, ü → a, e, u, ü

Kurala Uyan Bazı Sözcükler

fidan, yumurta, öğretmen, lokanta

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlülerden (a, ı, o, u) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de kalın ünlülerden biri; sözcüğün ilk hecesinde ince ünlülerden (e, i, ö, ü) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de ince ünlülerden biri olmalıdır. Ünlüler arasındaki bu uyuma büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu denir.

Değişim

a, ı, o, u → a, ı, o, u
e, i, ö, ü → e, i, ö, ü

Örnek(ler)

Aşağıdaki sözcüklerin tüm hecelerinde ya kalın ya da ince ünlüler bulunmaktadır ve bu sözcükler büyük ünlü uyumuna uydukları için her biri Türkçe sözcük olduğu anlamına gelir.

araba, kozalak, kelebek, boya