Ses Türemesi

Türkçede sözcükler pekiştirme, birleştirme veya belli ekler alması durumunda sözcüğe yeni bir ses eklenmesi olayına ses türemesi denir.

Ses türemesi, ünlü türemesi veya ünsüz türemesi olarak gerçekleşir.

Ünlü Türemesi

Sözcüğün pekiştirme sırasında veya sözcüğe küçültme eki (-cık, -cik) getirildiği zaman bir ünlü harf oluşmasına ünlü türemesi veya ses artımı denir.

Örnek(ler)

Pekiştirme Sırasında

sap – a – sağlam → sapasağlam
güp – e – gündüz → güpegündüz
yap – a – yalnız → yapayalnız
çep – e – çevre → çepeçevre

Küçültme Eki Geldiğinde

dar – cık → daracık
az – cık → azıcık
bir – cik → biricik
dar – cık → daracık
genç – cik → gencecik

Bazen hem ünlü hem de ünsüz türeyebilir.

sırılsıklam
çırılçıplak

Ünsüz Türemesi

Sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde veya sözcük yardımcı fiille kullanıldığında sondaki ünsüz harften bir tane daha oluşmasına ünsüz türemesi denir.

Örnek(ler)

Yardımcı Fiille Kullanıldığında

af + etmek → affetmek
his + etmek → hissetmek
zan + etmek → zannetmek
hâl + olmak → hâllolmak
his + etmek → hissetmek
red + etmek → reddetmek

Ünlüyle Başlayan Bir Ek Getirildiğinde

şık – ı → şıkkı
sır – ı → sırrı
hac – a → hacca
zam – ı → zammı
had – i → haddi
şer – i → şerri
ced – im → ceddim
hak – ım → hakkım
his – im → hissim
zan – ım + ca → zannımca
hat – ınız → hattınız

Dikkat: Bazı sözcükler sizi yanıltabilir. “ciddi” ve “tereddüt” gibi sözcüklerde yan yana gelmiş ünsüz harfler görebilirsiniz. Ancak bu sözcükler kök sözcüklerdir ve kök sözcüklerde ses olayı aranmaz. Eğer sözcüğün köküne bir ek veya bir sözcük getirilmiş olsaydı o zaman bir ses olayı aranabilirdi.

Türkçe dili geniş ve anlamlı lisan olması nedeniyle çeşitli kurallara ve ses olaylarına gebedir. Bu nedenle birçok konuda farklı ses olaylarına şahit oluruz. Ses olaylarından biri de ses türemesi olarak karşımıza çıkar. Ses türemesi iki çeşit olarak karşımıza çıkar. Ünlü türemesi ve ünsüz türemesi şeklinde iki farklı kategoride yer alır. Ünlü veya sesli türemesinde isminden anlaşılacağı üzere sesli harf türemesi görülür. Kelimelere gelen -cık, -cik gibi ekler sonucunda ünlü türemesi görülür. Bu ekler ünsüz düşmesine de sebebiyet verebilir. Orada durum sondaki harfin -k harfi olmasından dolayı düşmesiyle sonuçlanır.

Başka kelimelere gelmesi halinde ünlü veya sesli türemesi olayı gerçekleşir. Örnek vermek gerekirse “dar” kelimesine -cık eki geldiğinde “darcık” halinde bulunmaz. Kelime “dar -a -cık” olarak bulunur. Kelime ve ek arasında -a harfinin yani sesli harfin türediğini görmekteyiz. Bu durum sadece -a harfi için geçerli değildir. Başka kelimelerde başka sesli harflerin türediği de görülür. Örneğin “az” kelimesine -cık eki geldiği taktirde “azcık” yerine “azıcık” şeklinde karşımıza çıkar. Kime ve ek arasında -ı harfi türemiştir. Türkçe dilinin zengin olması nedeniyle anlatım bozukluklarının önlenmesi adına ses olayları ortaya çıkmıştır.

Aksi halde anlam kaymaları veya garip telaffuzlar karşımıza çıkacaktır. Her ses olayının kendi içinde bir nedeni veya sebebi vardır. Bu nedenle ses olayları gereksiz ve önemsiz değildir. Ciddiye alınması gereken dikkatli şekilde kullanılan durumlar arasında yerini alır. Ses türemesi konusu da aynı hassaslıkta karşımıza çıkar. Özellikle yazı yazarken dikkat göstererek kelimeleri kaleme almak gerekir. Maalesef insanlar sanal ortamdan yazı yazarken hızlı olmak adına çoğu kelimeyi yanlış şekilde kullanır. Bilgi eksikliği olması nedeniyle yanlış kullanımda söz konusu olabilmektedir. Ancak doğrusunu bilen insanlarda hatalı kullanımları bile isteye yapmaktadır. Bu nedenle yazı yazarken daha hassas davranarak dilimize saygı göstermemiz önemlidir.

Ses türemesinde ikinci durum ise ünsüz veya sessiz türemesidir. Bu olayda isminden anlaşılacağı üzere sessiz harf türemesi görülür. Ünsüz türemesi, ünlü türemesine nazaran daha geniş kapsamlı bir konudur. Çünkü kuralları ve rastlantı ihtimali daha çeşitlidir. İki kelime birleşmesi sırasında veya ek alırken ilk kelimenin sonundaki sessiz harfin yinelenmesine sık sık rastlanır. Ünsüz türemesi genellikle ilk kelimenin son harfinden tekrar kullanım olarak karşımıza çıkar. Örnek vermek gerekirse “af etmek” kelimeleri birleştiğinde “afetmek” yerine “af -f -etmek” olarak bulunur. Affetmek kelimesinde -f harfi fazladan türeyerek telaffuz ve anlatım bozukluğunu ortadan kaldırır.

Aynı şekilde “his et” kelimeleri birleşirken “hiset” yerine “hisset” olarak karşımıza çıkar. Arada bulunan -s türeyerek ünsüz türemesi olayını ortaya çıkarır. Yaygın şekilde kullanılan reddetmek, zannımca, affetmek gibi kelimelerde ünsüz türemesi görülmektedir. Türkçe’nin geniş ve efektif olması nedeniyle değişik kuralları bulunmaktadır. Dilimizde yer alan kuralların birçoğu başka dillerde karşımıza çıkmaz. Örnek vermek gerekirse -ğ harfi sadece Türkçe’ye özgü harflerden biridir. Başka dillerde pek rastlanmayan harflerin başında gelir. Her dilin kendine ait gramer kurallarını ve ses olayları vardır. Türkçe içinde aynı durum söz konusu olması nedeniyle hassas şekilde yaklaşmak gerekir. Aksi halde yanlış yazım sonucu hatalı kullanımlar görülür. Telaffuz kısmında da ses olaylarının bir hayli önemi bulunmaktadır.

Ünsüz veya sessiz türemesinde ekstra olarak kaynaştırma harfi yer almaktadır. Kaynaştırma harfi de ünsüz türemesi içerisinde barınır. İki ünlünün arasında y, ş, s, n harflerinden birinin türemesi ile karşımıza çıkar. Bu harfleri hatırlamak için okullarda öğretilen kolay ezber halı yaşasın kelimesidir. Yaşasın kelimesinin sessiz harfleri kaynaştırma harflerini oluşturacaktır. Özellikle öğrenciler için tavsiye edilen ezberleme modellerinden biridir.

İyelik veya ilgi ekleri geldiğinde de kaynaştırma harfleri fazla şekilde karşımıza çıkar. Anası kelimesi -ın eki aldığında -n kaynaştırma harfi gelerek “anasının” olarak karşımıza çıkar. Aynı şekilde “kale” kelimesi -ı eki aldığında -y kaynaştırma harfi türeyerek “kaleyi” olur. Aynı durum “neyi” kelimesinde de bulunur. Bu kelimeler sadece örnek olduğu için yer alır. Bu kelimelerin haricinde binlerce kaynaştırma harfi alan durum karşımıza çıkacaktır. Gelecek zaman eklerinden önce de kaynaştırma harfi görülmektedir. Kaynaştırma harfinin ortaya çıkması ünsüz türemesini dolaylı yoldan oluşturur.