Ses Düşmesi

Bir sözcüğe ek getirildikten sonra sözcüğün son hecesinde bulunan ünlü veya ünsüz bir harf düşüyorsa buna ses düşmesi denir. Ses düşmesi, sözcüğün durumuna göre ünlü düşmesi veya ünsüz düşmesi olarak gerçekleşir.

Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bir sözcüğe dar ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün ikinci hecesinde bulunan dar ünlü düşer ve bu ses olayına ünlü düşmesi denir. Ayrıca ünlü düşmesinden dolayı bir hece eksildiği için bu duruma hece düşmesi de denir.

Örnek(ler)

• oğul – u → oğlu
• boyun – u → boynu
• omuz – u → omzu
• ağız – ı → ağzı
• sabır – ım → sabrım
• karın – ım → karnım
• beyin – imiz → beynimiz
• ufuk – u → ufku
• resim – i → resmi
• bağır – ı → bağrı

Yapım eki alarak türetilen bazı kelimelerde ünlü düşmesi olur.

• ayır – ıntı → ayrıntı
• beniz – e – di → benzedi
• ileri – le – miş → ilerlemiş
• sıyır – ık → sıyrık
• oyun – a – dı – m → oynadım
• kara – ar – dı → karardı
• sarı – ar – dı → sarardı
• seyir – et → seyret
• süpür – üntü → süprüntü
• uyu – ku → uyku
• kavuş – ak → kavşak
• çevir – e → çevre
• yalın – ız → yalnız
• yanıl – ış → yanlış
• yumurta – la → yumurtla
• devir – im → devrim
• besi – le – mek → beslemek
• buyur – uk → buyruk
• koku – la – dı → kokladı
• sızı – la – mış → sızlamış

Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi olur. Ancak Türkçede iki ünlü harf yan yana gelemeyeceği için kök sözcük yerine ek olarak getirilen sözcükte ünlü düşmesi olabilir.

• ne + için → niçin
• sütlü + aş → sütlaç
• Yalı + ova → Yalova
• biri + birine → birbirine
• bu + arada → burada
• cuma + ertesi → cumartesi
• ne + asıl → nasıl
• güllü + aş → güllaç
• bu + öyle → böyle
• o + arada → orada
• kahve + altı → kahvaltı
• şükür + etmek → şükretmek
• kayın + ana → kaynana

Ek eylemde düşme olabilir.

• gel – (i)yor – idi → geliyordu
• git – ecek – imiş → gidecekmiş
• git – er – ise → giderse

“ile” sözcüğünde düşme olabilir.

• arkadaşı ile → arkadaşıyla

Yardımcı eylem geldiğinde düşme olabilir.

• sabır + etmek → sabretmek
• hapis + olmak → hapsolmak

Özel adlarda ses düşmesi olmaz.

• Gönül + ü → Gönlü (yanlış)
• Gönül + ü → Gönül’ü (doğru)

Cümle ile kullanımı:

• Gönlü gördüm. (yanlış)
• Gönül’ü gördüm. (doğru)

Ünsüz Düşmesi

Türkçede -k ünsüzüyle biten bazı kelimeler -cık, -cik, -cuk, -cük, -l, -mse, -msa eklerini aldıklarında sözcüğün sonunda bulunan -k ünsüzü düşer ve bu ses olayına ünsüz düşmesi veya ses yitimi denir.

Örnek(ler)

• ufak – cık → ufacık
• küçük – cük → küçücük
• büyük – cek → büyücek
• çabuk – cak → çabucak
• minik – cik → minicik
• sıcak – cık → sıcacık
• alçak – l – dı → alçaldı
• seyrek – l – di → seyreldi
• yüksek – l – di → yükseldi

Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda -t ünsüzü düşer.

• rast + gelmek → rasgelmek
• ast + teğmen → asteğmen
• üst + teğmen → üsteğmen

Bilinmesi gerekenler

• küçük – mse – di → küçümsedi
• kalk – dır – ım → kaldırım
• ad – daş → adaş
• gel – dir – di → getirdi

Türkçe dilinin zengin olmasından kaynaklı olarak değişik durumlar görülmektedir. Bu olayların başında ses düşmesi gelmektedir. Ses düşmesi olayı iki türlü gerçekleşir. İlk olarak sesli yani ünlü düşmesi durumu karşımıza çıkar. Ünlü düşmesi durumunda son hece önemli rol oynar. Son hecede dar ünlü olması ilk husustur. Dar ünlüler bilindiği üzere ı, i, u, ü harfleri olarak karşımıza çıkar. Son hecede bu harflerin bulunmasıyla birlikte sesli harf ile başlayan ek alınması halinde sesli düşmesi oluşur. Dar ünlü düşerek ünlü düşmesi işlemi gerçekleşir. Örnek vermek gerekirse “beyin” kelimesine -i eki geldiğini varsayalım.

Normal şartlarda “beyini” olması gerekmektedir. Ancak ünlü düşmesi olacağı için “beyni” veya “beynimiz” gibi durumlara dönüşür. Aynı şekilde “karın” kelimesi -ı eki geldiğinde “karını” yerine “karnı” şeklinde kullanılır. Son hecede bulunan -ı dar ünlüsü düşerek sesli düşmesi gerçekleşir. Yaygın şekilde kullanılan “oğul” ve “gönül” kelimelerinde de aynı durum söz konusudur. Ek aldıktan sonra “oğlu” ve “gönlü” gibi hallere dönüşür. Ekin uzunluğuna göre “oğlumuz” veya “gönlümüz” versiyonları olacaktır. Her biçimde de son hecedeki dar ünlü düşecektir. Yapım ekiyle türeyen sözcüklerin bazısında da ünlü düşmesi görülür. Örnek vermek gerekirse “oyun” kelimesi -a eki aldığında “oyna” veya “oynamak” şeklinde kullanılır. Yine aynı şekilde “sızı” kelimesi “sızla” veya “sızlamak” olarak görülecektir.

Uyu kelimesi de “uyku” gibi hallerde bulunur. Bu olayların hepsinde yapım eki etkisiyle ünlü düşmesi görülmektedir. Ünlü düşmesi geniş kapsamlı olması nedeniyle birçok kelimede karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle dikkat edilmesi gereken içeriklerden biridir. Ayrıca birleşik kelimelerin bazılarında da ünlü düşmesi olayına rastlanmaktadır. Örnek verecek olursak “kayıp etmek” kelimesi “kaybetmek” haline, “kahve altı” kelimeleri “kahvaltı” şekline, “kayın ana” birleşik kelimeleri kaynana hallerine dönüşür. Bu dönüşüm sırasında ünlü düşmesi yaşanır. İlk kelimelerin son hecesinde bulunan sesli harflerin düştüğü görülmektedir. Kaynana kelimesinde dar ünlü düşmesi görülürken kaybetmek kelimesinde de aynısı görülür. Ayrıca “kayıp etmekte” -p harfi -b harfine döndüğü için “kaybetmek” dönüşümünde yumuşamada söz konusudur. İki ses olayı aynı anda yer almaktadır.

Ses düşmesinde ikinci olarak ünsüz düşmesi görülmektedir. Ünsüz yani sesli harf düşmesi için -k harfiyle kelimelerin bitmesi gerekir. Sözcüklerin -k harfi bitmesi şartından sonra -cik, -cık gibi ekler alması halinde sessiz düşmesi veya ünsüz düşmesi görülür. Sondaki harf olan -k harfi düşerek ses olayı tamamlanır. Örnek verecek olursak “ufak” kelimesine -cık eki geldiğinde “ufakcık” şeklinde bulunmaz. Kelime sonunda bulunan -k harfi düşerek “ufacık” haline dönüşür. Aynı şekilde “minik” kelimesine -cik eklenmesi halinde “minikcik” olarak kullanılmaz. Ekten önceki kelimenin son harfi olan -k sessizi düşerek “minicik” olarak karşımıza çıkar.

Aynı durum “sıcak” kelimesinin “sıcacık” kelimesine dönüşmesinde de görülür. Ünlü düşmesi ve ünsüz düşmesi Türkçe içerisinde yaygın şekilde bulunur. Ünlü düşmesi daha geniş kapsamlı olmasına karşın ünsüz düşmesi daha sınırlıdır. Çünkü sadece -cık ve -cık ekleri sonucunda -k harfinin düştüğü görülür.      Ünsüz düşmesi önemli konulardan biridir. Özellikle yazım hatası yapmamak için dikkat edilmesi gerekir. İnsanlar maalesef gündelik hayat içerisinde cümleleri veya kelimeleri doğru şekilde kullanmazlar. Ses olaylarını atlamaları nedeniyle kelimelerde yanlış yazılışlar ve anlatım bozuklukları görülür.

Bu nedenle ses olaylarına hassas şekilde dikkat ederek hareket edilmelidir. Dilimiz bize özgü ve özel olduğu için gereken saygıyı göstermek önemlidir. Türkçe diline sahip çıkarak ses olaylarına ve yazım kurallarına önem verilmelidir. Gelişen ve değişen teknoloji nedeniyle sosyal medya kullanımı artmıştır. Bireyler sosyal aplikasyonlar üzerinden yazılı şekilde iletişim kurarlar. Yazılı şekilde iletişim kurarlarken yüzlerce hatalı yazılış karşımıza çıkar. Özellikle ses olaylarını dikkate almadan hareket ederler. Aynı şekilde bağlaçlar konusunda da aksatmalar görülür. Kelimelere gelen -de ve -da eklerinin ayrı yazılması konusunda sıkıntı yaşanmaktadır.

Her şey kelimesinin ayrı yazılması birçok kelimesinin birleşik yazılması yanı sıra kelimesinin ayrı yazılması hafta içi kelimesinin ayrı yazılması gibi konulara dikkat edilmelidir. Maalesef dijital ortamlarda bu gibi kelimelerin yazım kısmına dikkat edilmediği görülür. Doğrusunu bilen insanlarda da aynı tutum sık sık görülmektedir. Bu nedenle dikkatli şekilde davranmak bir hayli mühimdir.