Küçük Ünlü Uyumu

Türkçede ünlüler bir sözcüğün içerisinde belli kurallara göre sıralanır. Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için kullanılan yöntemlerden biri de küçük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakmaktır.

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a, e, ı, i) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de düz ünlülerden biri; sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de a, e düz ünlülerinden veya u, ü yuvarlak ünlülerinden biri olmalıdır. Ünlüler arasındaki bu uyuma küçük ünlü uyumu veya düzlük-yuvarlaklık uyumu denir.

Değişim

a, e, ı, i → a, e, ı, i
o, ö, u, ü → a, e, u, ü

Yuvarlak ünlülerden sonra neden hepsi yuvarlak ünlü olarak devam etmiyor?

Türkçede o, ö ünlüleleri sadece ilk hecede yer alır. Eğer o, ö ünlüleri ilk hecenin dışında ortada ya da sonda yer alıyorsa o sözcük Türkçe değildir. Dolasıyla sözcüğün ilk hecesinden sonra o, ö ünlülerinin boşluğunu doldurmak için a, e ünlüleri gelir.

Kurala Uyan Sözcükler

fidan, yumurta, öğretmen, lokanta, kuralcı, hortum, portakal

Kurala Uymayan Sözcükler

kavurma, çamur, serum, karpuz, profesör, doktor, alkol

Küçük Ünlü Uyumuna Uymayan Alıntı Sözcükler

alkol, daktilo, radyo, müzik, kabul, horoz, kamyon, lavabo, havuç

Türkçeleştirilmiş, Küçük Ünlü Uyumuna Uygun Hale Getirilmiş Alıntı Sözcükler

müdir → müdür
mümkin → mümkün
müşkil → müşkül

Birleşik Sözcüklerde Küçük Ünlü Uyumu Aranmaz

Kadıköy, Keçiören, Akçakoca

-yor Ekine Dikkat !

geliyor, bakıyor, seviyor, alıyor

Tek Heceli Sözcüklerde Büyük Ünlü Uyumu Aranmaz

gül, tek, yol, sol, saç, söz

Her dilin kendi içerisinde çeşitli kuralları ve uyum zorunlulukları bulunmaktadır. Türkçe dilinde de aynı durum söz konusu olmaktadır. Dil içerisinde yer alan kelimelerin ve cümlelerin anlam bütünlüğünü sağlamak amacıyla çeşitli kurallar meydana gelmiştir. Bu tarz uyum isteyen kuralların başında büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu denilen kurallar gelmektedir. En çok merak edilen konulardan biri de küçük ünlü uyumudur. Küçük ünlü uyumunu kavramak için düz ve yuvarlak ünlü kavramını bilmek gerekmektedir. Türkçe dilinde 29 harf bulunmaktadır. Bu harflerden 8 tanesi ünlü veya diğer adıyla sesli harf olarak yer alır. Sesli harfler -a, -e, -ı, -i, -o, -ö, -u, -ü olarak Türkçe alfabesinde konumlanır. Bu harfler belli dil durumlarına ve ses durumlarına göre kategorilere ayrılır.

Düz sesli harfler -a, -e, -ı, -i olarak karşımıza çıkar. Küçük ünlü uyumunun ilk kuralında ilk hecede bulunan sesli harf düz ise diğer hecelerde de aynı durum devam etmesi gerekir. Örnek vermek gerekirse ilk hece -a, -e, -ı, -i ile başlıyor ise devamında da hecelerin -a, -e, -ı, -i ile sürmesi gerekmektedir. Kelime örneği olarak “bahçeyi” kelimesinde ilk hece “bah” olarak karşımıza çıkar. Hece -a düz ünlüsü ile başladığı için -çe hecesinde de aynı durum aranır. Hecede yer alan -e harfi düz ünlü olması nedeniyle küçük ünlü uyumu devam eder. Ardından gelen son hece olan -yi hecesinde de -i seslisi düz olduğu için “bahçeyi” kelimesi küçük ünlü uyumuna uygundur. Aynı şekilde bir başka örnekte “kapıdakiler” kelimesini ele alalım.

Kelimenin ilk hecesi “Ka” olarak bulunmaktadır. Hecede yer alan -a sesli harfi düz olduğu için kelimenin devamının düz ünlü ile sürmesi gerekir. İkinci hecede bulunan -pı hecesindeki -ı seslisi dar ünlü olması nedeniyle kurala uygun şekilde devam eder. Üçüncü hecede yer alan -da hecesindeki -a ünlüsü dar olduğu için kural bozulmadan sürdürülür. Dördüncü hecede yer alan -ki hecesinin ünlüsü olan -i harfi de dar sesli olması nedeniyle kural ve bütünlük bozulmaz. Son hecede yer alan -ler hecesindeki -e harfinde de aynı durum söz konusudur. Bu nedenle “kapıdakiler” kelimesi küçük ünlü uyumuna uygun şekilde karşımıza çıkar.

Küçük ünlü uyumunun ikinci kısmında ise karşımıza yuvarlak ünlü kuralı gelir. Türkçe alfabesinde yer alan yuvarlak sesli ünlüler -o, -ö, -u, -ü olarak bulunmaktadır. Küçük ünlü uyumuna göre ilk hecede bulunan harf yuvarlak sesli ise ikinci hecedeki harf düz geniş -a, -e veya dar yuvarlak -u, -ü olmak zorundadır. Örnek vermek gerekirse “okul” kelimesinin ilk hecesi -o seslisini bulundurur. Harfin yuvarlak ünlü olması nedeniyle ikinci hecede de aynı kural aranır. İkinci hecede bulunan -kul hecesindeki -u ünlüsü yuvarlak dar ünlü olduğu için küçük ünlü uyumuna uygun kelimelerden biridir.

Küçük ünlü uyumunda dikkat edilmesi gereken hususların başında önceki heceye uygunluk gelir. İlk hece yuvarlak ünlü ile başlaması halinde sonrasında düz geniş veya dar yuvarlak hece ile devam etmelidir. Ancak burada bilinmesi gereken önemli bir husus vardır. Eğer ikince gece -a ve -e harfi ile devam ediyorsa yani düz geniş ünlü ise ilk kuralda dahil olmaktadır. İlk kuralda belirtilen -a, -e, -ı, -i ile başlayan düz harflerin aynı şekilde devam etmesi gerekir kuralı aranmaktadır. Bu nedenle iki kuralın birbirine entegre olduğu kelimelere sık sık rastlanır. Örnek vermek gerekirse “kuralcı” kelimesinin ilk hecesi “Ku” olarak karşımıza çıkar. Hecenin sesli harfi olan -u ünlüsü yuvarlak sesli olduğu için ikinci hecede düz geniş veya dar yuvarlak arayışı bulunur.

İkinci hecede -ral içerisinde yer alan -a harfi düz geniş harf olarak karşımıza çıkar. Küçük ünlü uyumunun bozulmadan devam ettiği görmekteyiz. Bundan sonra ki hecelerde ise dikkat etmek gerekir. Çünkü -a harfi düz olduğu için ilk kuralı da kapsamaktadır. Kelimenin üçüncü hecesinde -cı içerisinde bulunan -ı harfi düz ünlü olarak bulunur. İlk kurala uygun olduğu için küçük ünlü uyumuna uygundur. Bu nedenle kelimelerin uyumuna bakarken önceki heceye göre sil baştan şekilde ele almak gerekir. Büyük ünlü uyumundaki gibi tüm kelimeye genel şekilde bakılmadan hareket edilir.

Türkçe dilinde olması halinde küçük ünlü uyumuna uymayan bazı istisnai kelimelerde bulunur. Kavun ve çamur gibi bazı kelimeler küçük ünlü uyumu kuralına uymamaktadır. Ayrıca dilimize yabancı dilden entegre olmuş kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Lavabo ve havuç gibi kelimeler buna örnektir. Aynı şekilde bir heceli veya tek heceli denilen kelimelerde de küçük ünlü uyumuna bakılmaz. Örnek vermek gerekirse tek, yok, yol, uç, kaç, vur, yap, et, kez, kes, tak, yak gibi tek heceli kelimelerde kural aranmamaktadır. Türkçe dilinde iki kelimenin birleşmesiyle oluşan bitişik kelimelerde de küçük ünlü uyumu kuralı aranmaz. Örnek vermek gerekirse gecekondu kelimesi gece ve kondu kelimelerinin birleşmesinden oluşmuştur.

Aynı şekilde bilgisayar kelimesi de bilgi ve sayar kelime birleşmelerinden oluşmuştur. Bu tarz birleşik kelimelerde küçük ünlü uyumu kuralına bakılmadan hareket edilir. Kelimelerin sonlarına gelen bazı eklerde küçük ünlü uyumuna uygun şekilde değişim gösterir. Örnek vermek gerekirse “çiçek” kelimesine -li eki geldiğinde kural bozulmadan devam eder. Genellikle kelimelere gelen ekler küçük ünlü uyumuna uygun şekilde kelimeyi bozmadan entegre olur. Bu duruma aykırı olan eklerde bulunur. Türkçemiz içerisinde yer alan şimdiki zaman eki olan -yor eki küçük ünlü uyumunu bazı durumlarda bozmaktadır. Aynı şekilde -ki eki de küçük ünlü uyumunu bozabilmektedir. Bu durumun temel sebebi iki ekte özel olduğu için kelimeye göre değişim göstermez. Hem -yor eki hemde -ki eki ekleneceği kelimeye göre şekil değiştirmediği için küçük ünlü uyumunu bozma ihtimaline sahiptir.