Büyük Ünlü Uyumu

Türkçede ünlüler bir sözcüğün içerisinde belli kurallara göre sıralanır. Bir sözcüğün Türkçe olup olmadığını anlamak için kullanılan yollardan biri de büyük ünlü uyumuna uyup uymadığıdır.

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlülerden (a, ı, o, u) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de kalın ünlülerden biri; sözcüğün ilk hecesinde ince ünlülerden (e, i, ö, ü) biri varsa gelecek olan sonraki hecelerde de ince ünlülerden biri olmalıdır. Ünlüler arasındaki bu uyuma büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu denir.

Değişim

  • a, ı, o, u → a, ı, o, u
  • e, i, ö, ü → e, i, ö, ü

Örnek(ler)

Aşağıdaki sözcüklerin tüm hecelerinde ya kalın ya da ince ünlüler bulunmaktadır ve bu sözcükler büyük ünlü uyumuna uydukları için her biri Türkçe sözcük olduğu anlamına gelir.

  • araba
  • kozalak
  • kelebek
  • boya
  • parkur
  • yönetmelik
  • düşünce
  • takunya
  • bağlaç

Sandalye gibi büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler için Türkçe bir sözcük değildir diyebiliriz.

Bazı Türkçe Sözcükler Büyük Ünlü Uyumuna Uymaz

dahi, anne, kardeş, hani, hangi, şişman, elma, inanmak gibi sözcükler büyük ünlü uyumuna uymadığı halde Türkçe sözcüklerdir. Sebebi de zaman içerisinde dilin gelişmesinden kaynaklanmaktadır. Bu sözcüklerin ilk hali dahı, anna, kardaş, hanı, hangı, şışman, alma, ınanmak olarak dilimizde yer almışlardır. Sözcükler bu halleriyle büyük ünlü uyumuna uyuyor fakat zaman geçtikçe değişime uğradıkları için günümüzde kullandığımız halleri büyük ünlü uyumuna uymamaktadır.

Değişim

  • dahı → dahi
  • anna → anne
  • kardaş → kardeş
  • hanı → hani
  • hangı → hangi
  • şışman → şişman
  • alma → elma
  • ınanmak → inanmak

Alıntı Kelimelerde Büyük Ünlü Uyumu Aranmaz

Gazete, badem, ahenk, çiroz, limon, model, tiyatro, kestane, nişasta, ziyaret, fidan, pehlivan, ceylan, telefon, kalem, gazete gibi kelimeler alıntı kelimelerdir ve bu kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Bitişik Yazılan Birleşik Kelimelerde Büyük Ünlü Uyumu Aranmaz

Bilgisayar, çekyat, hanımeli, açıkgöz, gecekondu Galatasaray gibi birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Bazı Ekler Büyük Ünlü Uyumuna Uymaz

-yor, -ki, -ken, -leyin, -daş, -gil, -(ı)mtrak ekleri büyük ünlü uyumunu bozabilmektedir. Bu sebeple bu eklere dikkat edilmelidir.

Örnek(ler)

  • akşam – leyin → akşamleyin
  • amca – m – gil → amcamgil
  • bakar – ken → bakarken
  • gel – i – yor → geliyor
  • meslek – taş → meslektaş
  • yeşil – imtrak → yeşilimtrak
  • karşı – da – ki → karşıdaki
  • gid – i – yor → gidiyor

Dikkat: -yor eki genellikle büyük ünlü uyumunu bozar.

Tek Heceli Sözcüklerde Büyük Ünlü Uyumu Aranmaz

  • al, ver, Alp, gün, su, Türk, ok, bir, hiç, kaç

Türkçe dilinin zengin olması sebebiyle bazı kurallar beraberinde gelir. Bu kuralların başında da büyük ünlü uyumu dediğimiz kural bulunmaktadır. İsminden anlaşılacağı üzere sesli harfler ile ilgili belli bir uyum aranmaktadır. Büyük ünlü uyumu için öncelikle kalın ve ince ünlüleri ele almak gerekir. Türkçe içerisinde 29 harf bulunurken bunların 21 tanesi sessiz 8 tanesi seslidir. Sesli harfler a, e, ı, i, o, ö, u, ü olarak bulunur. Bu harflerin 4 tanesi kalın ünlüler grubunda kalan 4 tanesi de ince sesli harfler grubunda yer almaktadır. Kalın ünlü veya sesli harfler a, o, ı, u harfleri olarak geçer.

Geri kalan e, i, ö, ü ise ince ünlü veya sesli harf olarak telaffuz edilir. Büyük ünlü uyumunda ise kelimedeki heceler arasında uyuma bakılır. Kelimenin içerisinde yer alan heceler kalın ünlü veya ince ünlü ile devam etmesi gerekir. İlk hecede kalın sesli harf bulunuyor ise büyük ünlü uyumuna göre diğer hecelerde de kalın ünlüler olmak zorundadır. Aynı durum ince ünlü ile başlayan heceler içinde geçerlidir. İnce ünlü ile başlayan heceler aynı şekilde ince sesli harf ile devam etmelidir. Örneklemek gerekirse “ayak” kelimesinde a -yak şeklinde heceleme görmekteyiz.

İlk hece kalın ünlü ile başlarken sonraki hecede de kalın ünlü devam eder. Bu nedenle “ayak” kelimesi büyük ünlü uyumuna uyumludur. Aynı şekilde “bilezik” kelimesi ele alındığında kelime bi -le -zik şeklinde üç hece olarak bulunur. İlk hece içerisinde yer alan -i ünlüsü ince sesli harftir. İkinci hecede yer alan -e ünlüsü de ince sesli harftir. Son hecede yine -i yer alması nedeniyle bütün kelime ince sesliler sayesinde heceleri oluşturur. Bu nedenle büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Aynı şekilde “gözlüklü” kelimesi veya “perde” kelimesi yada “kapıcı” gibi kelimelerde de durum aynıdır.

Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimeler genellikle yabancı kökenli kelimelerdir. Örnek vermek gerekirse “kalite” kelimesi kalın ve ince harf karmasıyla meydana geldiği için büyük ünlü uyumuna uymaz. Dilimize yabancı dilden giriş sağlamıştır. Fakat Türkçe olup büyük ünlü uyumuna uymayan istisnai bazı kelimeler bulunmaktadır. Bu kelimelerin bazıları; anne, kardeş, elma, hani, hangi, şişman, şişko, dahi gibi kelimelerdir. Buna benzer bazı kelimeler bulunmasına rağmen azınlık olarak yer almaktadır. Büyük çoğunlukla Türkçe diline ait kelimeler büyük ünlü uyumuna ayak uydurur.

Büyük ünlü uyumunun aranmadığı veya bakılmadığı bazı durumlarda söz konusudur. Bitişik yazılan kelimeler için büyük ünlü uyumu söz konusu değildir. İki farklı kelimenin birleşmesi ile yeni kelimenin türediği durumlar bulunur. Bu gibi türetmelerde büyük ünlü uyumu kuralına bakılmaz. Örnek verilirse “bilgisayar” kelimesinde bilgi ve sayar kelimeleri birleşerek yeni kelime meydana gelmiştir. Bilgi kelimesi ince sesli harflerden oluşması nedeniyle büyük ünlü uyumuna uyar. Aynı şekilde sayar kelimesi de kalın sesli harfli hecelerden oluşması nedeniyle büyük ünlü uyumuna uygundur. İkisinin birleşmesinde büyük ünlü uyumu kuralına bakılmaz.

Çünkü birleşik kelimelerde bakılmama durumu söz konusudur. Aynı durum çekyat, açıkgöz, hanımeli gibi kelimelerde de söz konusudur. Bu gibi iki kelimenin birleşimi ile meydana gelen yeni kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Büyük ünlü uyumuna bakılmayan başka bir durumda ek alma noktasıdır. Bazı ekler büyük ünlü uyumuna aykırı şekilde bulunur. Bu nedenle bu ekler olması halinde büyük ünlü uyumu aranmaz. Bu ekler -gil, -leyin, -yor, -mtırak, -ken gibi eklerdir. Örnek vermek gerekirse sabah -leyin kelimesi aynı şekilde gezi -yor kelimesi ekşi -mtırak, bakla -gil vb. Durumlarda büyük ünlü uyumu aranmaz.

Çünkü gelen ekler nedeniyle uyumsuzluk söz konusu olacaktır. Aynı durum aitlik eki sayılan -ki içinde geçerlidir. Büyük ünlü uyumu için -ki eki baz alınmamaktadır. Ayrıca -daş veya -taş eki de bazı durumlarda büyük ünlü uyumunu bozabilir. Örnek olarak meslek -taş, gönül -daş gibi kelimeler gösterilebilir. Alıntı kelimelerde de büyük ünlü uyumuna bakılmaz. Ahenk, selam, dükkan, çiroz, tiyatro, viraj gibi kelimeler örnek gösterilebilir. Son olarak son ünlüsü kalın olmasına rağmen son sesleri ince söylenen kelimeler bulunur. Hakikat -i, sadakat -i gibi kelimeler örnektir.