Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

Sözcüğün sonunda f, s, t, k, ç, ş, h, p sert ünsüzleri bulunan bir sözcüğe c, d, g yumuşak ünsüzleri ile başlayan bir ek getirildiğinde bu ünsüzler ç, t, k ünsüzlerine dönüşerek sertleşir ve bu ses olayına ünsüz benzeşmesi veya ünsüz sertleşmesi denir.

Değişim

c → ç
d → t
g → k

Ayrıca ünsüz benzeşmesi, ünsüz değişimi olarak da karşımıza çıkar. Ünsüz değişimi ise ünsüz sertleşmesi ve ünsüz yumuşaması olarak karşımıza çıkar.

Aşağıdaki gibi sözcüklere -c, -d, -g yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek getirildiğinde ünsüz benzeşmesi gerçekleşir.

lâf-çı, silâh-çı, heves-ten, dolap-ta, ağaç-tan, kitap-çı, kuruyemiş-çi, çift-çi, cilt-çi, yurt-taş, kat-kı, coş-ku, coş-kun, yayıldık-ça, biç-ki, biç-ti, yat-tı, kanat-tı…

Örnek(ler):

kebap – cı → kebabçı
ulaş – dı → ulaştı
inat – cı → inatçı
Türk – ce → Türkçe
etraf – da → etrafta
et – gi → etki
as – gı → askı
kes – gin → keskin
sokak – da → sokakta
bekle – t – di → bekletti
ortalık – da → ortaklıkta
taraf – dar → taraftar
bit – gi → bitki
yavaş – ca→yavaşça
ayak – cak→ayakçak
ayak – da→ayakta
yurt – dan → yurttan
ses – deş → sesteş
yap – dı → yaptı
aç – dır → açtır
at – gı → atkı
seç – gin → seçkin
çalış – gan → çalışkan
kıs – gaç → kıskaç

Sayılarda da ünsüz benzeşmesi olur

Saat 3’de geldim. (Yanlış)
Saat 3’te geldim. (Doğru)

Birleşik sözcüklerde ünsüz benzeşmesi kuralına uyulmaz

dörtgen
üçgen
akbaba
dikdörtgen
üçgen
beşgen
akciğer

Ünsüz benzeşmesi kuralına uymamak yazım yanlışına sebep olur

Ankara’ya ulaşdığımızda hava yağışlıydı.

Açıklama: Bu cümledeki “ulaşdığımızda” kelimesinin kökü “ulaş” olduğu ve “ulaş” sözcüğünün sonu da sert ünsüz ile bittiği için “dığımızda” ekindeki “d” ünsüzü “t” ünsüzüne dönüşmelidir.
Sonuç: Ankara’ya ulaştığımızda hava yağışlıydı.

Türkçe içerisinde değişik birçok kural bulunmaktadır. Dilimizin zengin olması nedeniyle kurallarında da aynı zenginlik söz konusudur. Türkçe içerisinde bulunan önemli kurallardan birisi de ünsüz benzeşmesi durumudur. Bir diğer tabirinde ise ünsüz sertleşmesi olarak karşımıza çıkar. Türkçe dilinde bazı kelimeler farklı harflerle bitmektedir. Bu harfler f, s, t, k, ç, ş, h, p olarak karşımıza çıkar. Akılda tutmak için okullarda bu harfler fıstıkçışahap kelimesinin sessiz harfleri olarak ezberlenir. Sınavlarda veya ödevlerde öğrencilere kolaylık sağlaması adına genellik bu yol tercih edilir. Bu sessiz harfler yumuşak ünsüz ile başlayan ek alması durumunda değişime uğrar. Gelen ekte bulunan yumuşak sessizler kelimeye entegre olarak sertleşir. Yumuşak sessiz harfler b, c, d, g olarak bulunur.

Fıstıkçışahap kelimesinde yer alan sessiz harfler ile biten kelimelere b, c, d, g ile başlayan ek gelmesi halinde sertleşme yaşanır. Yumuşak olup sonradan sertleşen ünsüzler p, ç, t, k hallerine dönüşür. Örnek vermek gerekirse “kitap” kelimesine -cı eki geldiğinde -c serteşir ve -ç harfine dönüşür. Kelimenin yeni hali “kitapçı” olarak bulunur. Aynı şekilde “dolap” kelimesine -cı eki geldiğinde -c serteşir ve -ç harfine dönüşür. Gözlükçü, kuruyemişçi, çiftçi, ciltçi gibi yüzlerce kelimede aynı durum söz konusudur. Bir başka örnekte “yurt” kelimesine -daş eki geldiğinde -d harfi -t harfine dönüşürerek “yurttaş” olur.

Ünsüz benzeşmesi veya sertleşmesi Türkçe dilinin gerekliliklerinden biridir. Olmaması halinde telaffuzda veya kullanımda sorunlar meydana gelir. Söyleniş bakımından ve kullanım açısından ünsüz benzeşmesi büyük önem taşır. Ünsüz benzeşmesi gövde üzerinde meydana gelen olaydan ziyade ses olayı olarak betimlenir. Sonradan meydana gelmesi sebebiyle uyumsuzluktan ziyade uyum söz konusudur. Örnekleri çeşitlendirmek gerekirse kebap -cı kelimesi kebapçı haline dönüşür. Yavaş -ca kelimesi yavaşça şeklinde görülür. Aynı şekilde çalış -gan kelimesi çalışkan halini alır.

Türkçe’nin zengin olması ve kurallar bütünü ile ortaya çıkması nedeniyle ünsüz sertleşmesi hassas şekilde kullanılmalıdır. Sayıların rakam versiyonu ile yazılması halinde de sertleşmeler meydana gelmektedir. Örnek olarak 5 -de yerine 5’te şekline döner. Aynı şekilde 4 -de yerine 4’te gibi sertleşmeler bulunur. Bu nedenle sayıların kullanımı sırasında ünsüz benzeşmesi olayına dikkat etmek gerekir. Aksi halde yanlış yazım veya telaffuz söz konusu olacaktır. Ünsüz benzeşmesine uymayan bazı istisnai durumlarda vardır. İlk olarak matematik terimlerinin bir kısmında kurala uyulmadığı görülür.

Örnek vermek gerekirse üç -gen şeklinde sertleşme yaşanmaz. Üçgen olarak kullanılırken sertleşme olsaydı üçken gibi bir tabir olacaktı. Aynı şekilde beş -gen kelimesinde de sertleşme olmayarak beşgen versiyonunda kullanım mümkündür. Birleşik kelimelerin bazılarında da ünsüz benzeşmesi veya sertleşmesi konusunda istisnai uyumsuzluklar bulunur. Örnek olarak dikdört -gen sertleşme yaşamayacak şekilde karşımıza çıkar. Normal şartlarda sertleşme kuralına göre dikdörtken olacakken istisnai olması nedeniyle dikdörtgen şeklinde karşımıza çıkar. Aynı durum ak -ciğer kelimesinde de geçerlidir.

Ünsüz sertleşmesi veya diğer adıyla benzeşmesine uymayan bir diğer durum bazı bağlaçlar ile ilgilidir. Dilimizde en çok kullanılan bağlaç -de, -da bağlacı olarak karşımıza çıkar. Kelimelere gelen -de, -da bağlacında sertleşme durumu yaşanmaz. Fıstıkçışahap kelimesinde yer alan sessiz harfler yani f, s, t, k, ç, ş, h, p harfleri ile biten kelimelere gelen -de, -da bağlacı sertleşmez. Normal şartlarda ünsüz benzeşmesi kuralına göre -te, -ta haline dönmesi gerekir. Ancak Türkçe’nin kendi içinde barındırdığı istisnai kurallar gereğince dönüşüm veya sertleşme yaşanmaz. Ünsüz sertleşmesi kuralı hayatımız içerisinde birçok noktada bizlere kolaylık sağlar. Kullanım kolaylığından ziyade söyleniş açısından da pratiklik katar. Telaffuz ve diksiyon için önemli Türkçe kurallarından biridir.

İnsanların dillerinin dönmesi adına kendiliğinden oluşmuş temel kuralların başında ünsüz sertleşmesi gelir. Fakat maalesef her noktada olduğu gibi bu kuralıda aksatan veya çiğneyen insan topluluğu bulunur. İnsanlar Türkçe diline gerektiği ilgiyi göstermez. Gündelik yaşam içerisinde birçok kelimenin yanlış telaffuzu veya yazılışı karşımıza çıkar. Özellikle sosyal medya mecralarının karşımıza çıkması yazı dilini olumsuz etkiler. Örnek vermek gerekirse eğlence kelimesi yerine eylence yazan yığınla insan bulunmaktadır. Bu gibi yazım yanlışlarına dikkat ederek Türkçe’ye sahip çıkmak önemlidir.