Ünlü Harfler (Sesli Harfler)

Ünlü harfler (sesli harfler), dil, dudaklar veya boğaz tarafından herhangi bir engele takılmadan havanın ağızdan çıktığı konuşma sesleridir. Bu harfleri söylerken herhangi bir ek harfe ihtiyaç duyulmaz, tek başlarına yeterlidir. Türkçede 8 tane ünlü harf bulunur.

Ünlü Harfler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Türk alfabesindeki diğer tüm harfler, havanın ağızdan çıkmadan önce bir şekilde engellendiği konuşma sesleridir ve bu harflere ünsüz harfler (sessiz harfler) denir.

Sadece birkaç harf olmalarına rağmen ünlü harfler imla, telaffuz ve dil bilgisi açısından önemlidir. Aşağıda bilmeniz gereken tüm detayları ve kuralları açıklıyoruz ama önce bu soruya daha derinlemesine bir göz atalım.

Ünlü Harfler Nedir?

Harfler ve konuşma sesleri iki kategoriye ayrılır: ağızdan çıkmadan önce dudaklar, dil veya boğaz tarafından havanın engellendiği sesler ve havanın engellenmediği sesler. Ünsüzler engellenen sesleri temsil eder; ünlüler engellenmeyen sesleri temsil eder.

Ünsüz sesler, havanın nasıl engellendiğine göre (d ve t için dilin ön dişlerin arkasına yapıştırılması veya b, m ve p için dudakların kapatılması gibi) ayırt edilirken, ünlü harfler perde, vurgu, ses ve süre ile ayırt edilir.

Peki ünlü harfler nelerdir? a, e, ı, i, o, ö, u, ü harfleri ünlü harflerdir. Ancak, h ve r gibi bazı ünsüzler de ünlü sesleri çıkarabilir ancak dilbilgisinde bu harfler ünsüz olarak kabul edilir ve ünlü harf kurallarına uymazlar.

Ünlülerin Kelimelerde Bulunma Durumu

Kökeni Türkçe olan kelimelerde iki ünlü (sesli) yan yana gelmez. Kökeni farklı, dilimize eklenmiş ve bu kurala uymayan birkaç tane kelime bulunmaktadır. Örneğin koordinasyon kelimesinde bulunan koor sözcüğüne baktığımızda iki ünlü harfin yan yana geldiği görülmektedir. Ancak bu kelime Fransızca coordination kelimesinden dilimize dahil edilmiştir. Aynı durum saat kelimesi için de geçerlidir. Saat kelimesi de kökeni Arapça olan bir kelimedir. Ayrıca aile, arkeolog, fiil, şair ve kuaför gibi kelimelerinde kökeni farklıdır. Bu kelimeler gibi kökeni farklı olan ve dilimize dahil edilen kelimelerde iki ünlünün yan yana geldiği görülebilir. Kökeni Türkçe olan kelimelerde ise iki ünlü harfin yan yana geldiği görülmez.

Ünlülerin Sınıflandırılması

Ünlü harfler söylenirken veya telaffuz edilirken kendi içlerinde üç farklı şekilde sınıflandırılır.

Dilin durumuna göre
Dudakların durumuna göre
Ağzın açıklığına göre

Yukarıda belirtilen durumlar ünlülerin belirli sınıflara ayrılmasına sebebiyet veren durumlardır. Ünlü sesler ağız, dil ve dudağın aldığı durumlara göre sınıflandırılır. Bu sınıflandırmaların altında da belli şartlara göre alt sınıflandırmalar bulunmaktadır.

Dilin Durumuna Göre Ünlüler

Ünlü sesler dilin durumuna göre kalın ünlü ve ince ünlü olarak iki farklı şekilde sınıflandırılır. Bazı ünlü harfler söylenirken dil geriye doğru çekilir, bazılarında ise dil ileriye doğru itilir. Dilin geriye doğru çekilmesi kalın ünlü harf; dilin ileriye doğru itilmesi ise ince ünlü harf olduğunu gösterir. Ünlü harflerden 4 tanesi kalın, 4 tanesi de ince ünlü harften oluşur.

Örneğin ünlü harflerden a harfini söylediğimizde dilimiz geriye doğru çekilir. Dilin geriye doğru çekilmesinden dolayı da bu durum a harfinin kalın ünlü harf olduğunu gösterir. A harfiyle birlikte ı, o ve u harfleri için de bu durum geçerlidir.

Ünlü harflerden e harfini söylediğimizde ise dilimiz ileriye doğru itilir. Dilin ileriye doğru itilmesinden dolayı da bu durum e harfinin ince ünlü harf olduğunu gösterir. E harfiyle birlikte i, ö, ü harfleri için de bu durum geçerlidir.

Kalın Ünlüler (Dil Geride): a, ı, o, u
İnce Ünlüler (Dil İleride): e, i, ö, ü

Dudakların Durumuna Göre Ünlüler

Ünlüler dudakların durumuna göre düz ünlü ve yuvarlak ünlü olarak sınıflandırılır. Bazı ünlü harfler söylenirken dudaklar büzüşür ve yuvarlak bir hal alır, bazılarında ise dudaklar normal şekilde düz olarak kalır. Dudakların yuvarlak bir hal alması yuvarlak ünlü; dudakların düz kalması ise düz ünlü olduğunu gösterir. Ünlü harflerden 4 tanesi düz, 4 tanesi de yuvarlak ünlü harften oluşur.

Örneğin ünlü harflerden u harfini söylediğimizde dudaklarımız büzüşür ve yuvarlak bir görünüme sahip olur. Bu durum u harfinin yuvarlak ünlü olduğunu gösterir. U harfiyle birlikte ü, o, ö harfleri için de bu durum geçerlidir.

Ünlülerden a harfini söylediğimizde dudaklarımız normal veya düz bir şekilde görünür. Bu durum a harfinin düz ünlü olduğunu gösterir. A harfiyle birlikte e, ı, i harfleri için de bu durum geçerlidir.

Düz Ünlüler (Dudaklar Düz): a, e, ı, i
Yuvarlak Ünlüler (Dudaklar Yuvarlak): u, ü, o, ö

Ağzın Açıklığına Göre Ünlüler

Ünlüler ağız açıklığına göre dar ünlü ve geniş ünlü olarak sınıflandırılır. Bazı ünlüler söylenirken ağız açıklığı fazla olur, bazılarında ise ağız açıklığı az olur. Ağzın fazla açılması geniş ünlü; ağzın az açılması dar ünlü olduğunu gösterir. Ünlülerden 4 tanesi dar, 4 tanesi de geniş ünlüden oluşur.

Örneğin ünlü harflerden a harfini söylediğimizde ağız açıklığımız fazla olur. Ağız açıklığının fazla olmasından dolayı da bu durum a harfinin geniş ünlü harf olduğunu gösterir. A harfiyle birlikte e, o, ö harfleri için de bu durum geçerlidir.

Ünlülerden i harfini söylediğimizde ağzımız az açılır. Bu durum i harfinin dar ünlü olduğunu gösterir. İ harfiyle birlikte ı, u, ü harfleri için de bu durum geçerlidir.

Dar Ünlüler (Ağız Az Açık): u, ü, ı, i
Geniş Ünlüler (Ağız Çok Açık): a, e, o, ö

Başka Dillerde Ünlüler

Dillerde bulunan sesler ve harfler değişkenlik gösterir. Alfabe farklılıkları nedeniyle ünlü ve sessiz harflerde değişmeler vardır. Örneğin İngilizce içerisinde yer alan x, y, w, q gibi harfler Türkçe alfabesinde yer almaz. İngilizce ünlü harfler a, e, i, o, u olarak bulunurken bazı durumlarda y harfi de ünlü sayılmaktadır. Türkçe dilinden farklı olarak ü, ö ve ı yer almadığı için dolayısıyla ünlü harf sayılmaz. Uygur alfabesinde ise durum biraz daha farklıdır.

Uygur ünlü harfleri a, e, é, i, o, ö, u, ü olarak bulunur. Dilimizden tek farkı “ı” harfi yerine “é” gelmesidir. Arapça dilinde ise ünlü harfler daha kısıtlı şekilde yer alır. Arapça ünlü harfler ä, i, u harfleri olarak üç adet bulunur. Almanca dilindeki ünlü harfler ve öteki harfler dilimizle ve İngilizce ile paralellik göstermektedir. Almanca ünlü harfler a, e, i, o, u, ü, ö, ä olarak sekiz adettir. Bizim dilimizden farklı olarak “ı” harfi kullanılmayarak yerine “ä” harfi kullanılır.

Eski dilimiz olan ve bizler dünyada yokken kullanılan Osmanlıca da ise farklı harf kullanımı yaygındır. Osmanlıca ünlü harfler çok daha farklı olması nedeniyle sembollerle tanımlanır. Osmanlı dili genellikle sessiz harflerin bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Osmanlıca ünlü harflerinin yerini elif harfi denilen sembol, vav harfi denilen işaret, hemze adı verilen işaret ve ayın ismi verilen işaret alır. Bu dört harf genellikle ünlü harf kavramlarını oluşturur. Fakat Osmanlıca dilinde durum Türkçe dilinden farklı olduğu için ünlü ve sessiz harf dağılımı aynı sekansta olmaz. Bu nedene daha farklı bir dizilime ve sisteme sahiptir. Dünyanın her dili kendine ait kuralları ve biçimleri bulunarak ortaya çıkar. Bu durum evreni ve insanları farklılaştıran en temel unsurlardan biridir.